Texniki bitkilərin aqrotexnikası şöbəsi

Azərbaycanda pambıqçılığın elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsinə 1925-ci ildən Gəncə seleksiya stansiyasının bazasında AzETPİ-nin yaradılmasından başlanılmışdır. Pambıq əkilən sahələrin münbitliyinin artırılması ilə yanaşı pambığın məhsuldarlığının artırılması yollarının öyrənilməsi, Texniki bitkilərin aqrotexnikası şöbəsinin sələfi olan “Tarlaçılıq” şöbəsində başlanılmışdır. Şöbədə yüksək və tez yetişən məhsul almağın nəzəri və təcrübi əsasları tədqiq edilərək öyrənilməklə, torpağın münbitliyinin yaxşılaşması və məhsuldarlığın artırılması istiqamətində şöbədə çox tarlalı növbəli əkin sistemi işlənib hazırlanmışdır. Növbəli əkin sistemi tətbiq etməklə ölkədə heyvandarlığın inkişafı üçün yem bazası yaranmaqla iqtisadiyyatımızın möhkəmlənməsinə şərait yaranır. Növbəli əkinlə alaq otlarının azalmasına nail olunur ki,bununlada əl əməyinə ehtiyac azalır. Pambıq-yonca növbəli əkinlərində yoncanın eyni tarlada neçə il qalması, siderat bitkilər tarlasının olması və onlarda şum qatının dərinliyinin növbələşdirilməsi, həmin əməliyyatın aparılma müddətləri və üsulları da öyrənilərək təsərrüfatlara tövsiyə edilərək həyata keçirilir. Yüksək məhsul alınmasında səpinqabağı və cərgəaralarının becərilməsi də çox vacibdir. Həmin əməliyyatlar təcrübə işlərində öyrənilmiş və bu gün də öz müsbət nəticələri ilə təsərrüfatlarda gəlir gətirir. Şöbədə vaxt aşırı cərgə aralarının becərilmə dərinliyinin və sayının azaldılması da tövsiyə edilmişdir. Şöbəmizdə şumun yüksək aqrotexniki səviyyədə aparılması, səpinqabağı və cərgə aralarının becərilməsində aqreqata əlavə işçi orqanlarının quraşdırılmaqla mütərəqqi becərmə texnologiyası işlənilib hazırlanmışdır.

Uzun illər ərzində torpağın münbitləşdirilməsi, pambıq üçün səmərəli sələf bitkisinin seçilməsi, torpaq becərmə işlərinin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində tədqiqatlar aparılmış və istehsalat üçün dəyərli tövsiyyələr verilmişdir.

Şöbədə aparılan çoxillik təcrübələr göstərmişdir ki, pambıq-yonca növbəli əkin sistemində yonca əkilən torpaqlarda yaranmış münbitliyin azalmasınin qarşısı-nı almaq üçün sahəyə siderat bitkilər: payızlıq noxud, arpa, vələmir, şabdar və s əkmək lazımdır. Həmin təcrübələrlə müəyyən edilmişdir ki, yonca eyni sahədə 3-4 il qalarsa torpaqda toplanan kök sisteminin miqdarı daha çox olur. Yəni bu zaman humusun və ümumi azotun miqdarı artır.

Qeyd etmək lazımdır ki, pambıq bitkisi torpaq kipliyinə qarşı çox həssasdır. Yəni tarlada kənd təsərrüfat alətləri çox işlədikcə torpaq kipləşir. Odur ki, şöbədə torpağın minimum becərilməsi texnologiyası işlənmişdir. Bu texnologiya ilə aqroiqtisadi və energetik qiymətləndirilmələr işlənilmişdir və bu nəticəyə gəlinmişdir ki, şum əməliyyatını gübrə verməklə, malalamanı arat üçün şırım açmaqla, kultivasiyaları yemləmə gübrəsi və suvarma şırımlarının açılması və ya zərərvericilərə qarşı çiləmə, tozlama və ya mexaniki ucvurma ilə birgə aparmaqla tarlada traktor əməliyatlarının azalması ilə torpağın kipləşməsinin qarşısının alınmasını tövsiyə halında təsərrüfatlara verilmişdir.

Bundan başqa şöbədə torpaq münbitliyindən asılı olaraq pambığın optimal sə-pin müddətləri, sıx və tirəyə səpinləri öyrənilmişdir. Belə qənaətə gəlinmişdir ki, institut seleksiyaçıları tərəfindən yaradılan orta lifli pambıq sortları iqlimdən asılı olaaq aprelin 1-2-ci ongünlüyündə səpildikdə yüksək məhsul verməsi haqqında tövsiyələr verilmişdir.

Şöbədə lütləşdirilmiş adi və draje edilmiş, eyni zamanda tüklü toxumları az səpin norması ilə əvəz edərək tədqiqat işi apararaq yüksək məhsul əldə etmişlər. Aydın olmuşdur ki, nəinki draje edilmiş və ya lütləşdirilmiş toxumlar hətta tüklü toxumlar belə 20-30-40 kq tətbiqində yüksək məhsul verir. Şöbədə normal bitki sıxlığı olması əsas parametr kimi daim öyrənilir və bitkilərin yerləşdirilməsi üsulları, bitki sıxlıqları işlənib istehsalata tövsiyə edilmişdir.

Şöbədə institut seleksiyaçıları tərəfindən yaradılmış və respublikanın pambıqçılıq bölgələri üçün rayonlaşmış pambıq sortlarının optimal aqrotexnologiyasının öyrənilməsi sahəsində çox saylı becərmə texnologiyaları işlənib hazırlanmışdır və həmin mövzular yeni sortların alınması ilə müştərək davam etdirilir.

İnstitutda yaranmış bütün sortların hamısının bitki sıxlıqları, gübrə normaları və suvarma rejimləri birgə öyrənilərək hər bir sort üçün bitki sıxlığı, gübrə norması və suvarma rejimi müəyyən edilmişdir.

Bundan başqa şöbədə sıfır tipli sortların da aqrotexnikası öyrənilmişdir, eyni zamanda sortlarda heterozis qüvvəli (F1) nəsil növarası pambıq hibridlərinin də əlverişli səpin sxemləri 1990-cı illərdə öyrənilib tövsiyyə edilmişdir.

Son illər şöbədə pambığın 1 illik-paxlalı bitkilərlə (lobya, soya, qışlıq noxud) növbələşdirilməsinin torpağın münbitliyinə və pambığın məhsuldarlığına təsiri istiqamətində görülən işlər, Üç tarlalı pambıq-yonca-taxıl, 4 tarlalı taxıl, soya, günəbaxan, qarğıdalı əkin sistemlərinin nəticələri isə müasir dövrdə torpaq istifadəçiləri üçün çox yaxşı ədəbiyyat mənbəyi olmuşdur. Belə ki, hazırki dövrdə kiçik ölçülü torpaq sahələrində 5-7 tarlalı növbəli əkin sistemi aparmaq mümkün olmadığı üçün və fermer fasiləsiz pambıq əkmək məcburiyyətində qalaraq həm torpağı zəiflədir, həm də ilbəil məhsul azalır. Təklif etdiyimiz həmin qısa rotasiyalı sistemlərdə isə fermer əkin sahələrindən stabil yüksək pambıq, yonca, taxıl və digər məhsullar əldə edir, həm də torpaq münbitləşir.